Search
Close this search box.
Search
Close this search box.
Search
Close this search box.
Search
Close this search box.

ҮЙЛ ЯВДАЛ

Монгол Улсын Харилцаа холбооны үүсэл хөгжил, өртөө, улааны тухай

2021.02.16

Анхны өртөө улаа яаж үүссэн цаашид хэрхэн өргөжин хөгжсөн, өртөө улааг зохион байгуулж байсан хэлбэр, харилцаа холбооны хөгжилд нөлөөлж байсан эерэг болон сөрөг хүчин зүйлийн талаар товч мэдээлэл хүргэж байна. Монгол Улсын харилцаа холбооны салбарын дотроос шуудан холбоо нь хамгийн эртний ууган салбарын нэг юм. Өртөө шуудангийн эртний буурал түүхтэй улс орнуудын нэг нь Монгол Улс юм. Эдүгээгийн Монгол Улсын нутагт манай эрины өмнөх III зууны сүүлчээс оршин тогтнож байсан Хүннү нар олон муж хязгаартайгаа түргэн шуурхай харилцах хааныхаа зарлигаа хүргэх, мэдээлэл солилцохын тулд элч зарж, бичиг илгээж байсан мэдээ байдаг. (Монгол Улсын гавъяат холбоочин И.Норовжавын өгүүллээс…) ХҮННҮ УЛСЫН ҮЕИЙН ӨРТӨӨ ШУУДАН Эртний нүүдэлчин монголчуудын харилцаа холбооны гол хэрэглүүр нь морьт элч, галын дохио, дарцаг, утаа зэрэг зүйлс байлаа. Манай эрины өмнөх III зууны сүүлч II зууны эхнээс Хүннү улсад “Оуто ван” буюу өртөө ван хэмээх албан тушаал байжээ. Уг гүрний вангууд эзэн хаандаа яаралтай бичгүүдийг уургын улаа хэрэглэн буухиа элчээр явуулж эхэлснээр шуудан холбооны эх үүсвэр тавигдсан түүхтэй. Мөн III зууны сүүлч II зууны үед Хүннү нар гадаадад элч зарж, бичиг илгээж байсан мэдээ бий. Манай эриний IV зуун “Өртөөчин “ хэмээх албан тушаал бий болж, улсын нутаг дэвсгэрийг бүхэлд нь хамарсан өртөө байгуулж эхэлсэн. УУРГЫН УЛАА Уургын улаа гэдэг уургалан барих гэсэн утгатай үг бөгөөд харилцан нэвтрэлцэх явдлын нэг хэсэг, түр зуурын өртлөг өртөөний нэг хэлбэр юм. Энэ нь харилцаа холбооны анхны хэрэглэж байсан өртөө. Уургын улаач нь шууданч хаана яваа газраасаа ямар ч айлын сүргээс морь хөсгөө сольж, хүнсний хоол ундаа бэлтгэн хэрэглэхийг хэлдэг. Үүнд нь ард иргэд таатай бус хандаж байсан учир уургын улаач нараас аль болох холуур байхыг хичээдэг байв. Тиймээс уургын улаа нь маш их дутагдалтай байсан жишээ нь өртөө хоорондох зай харилцан адилгүй учраас айл хүнгүй газар унаа хөсгөө сольж чадахгүй, мөн хоол хүнсгүй болох зэрэг эрсдэлтэй тулгардаг байсан. Мөн уургын улаач нарт яаж явах замыг нь зааж өгсөн орчин үеэр бол газрын зураг байхгүй байсан тул яаралтай шуудан бичиг замдаа саатаж хугацаанаасаа хожимдох нь элбэг байв. ЧИНГИС ХААНЫ ҮЕИЙН ШУУДАН

XIII зууны эхэнд Монголын тулгар төрийг үндэслэгч их хаан Чингис нэгдсэн Монгол Улсыг байгуулсан тэр цагаас Монгол овог аймгуудын хооронд харилцан нэвтрэлцэх явдал нилээд өргөн болж шуудан өртөө нь улсын нэгдмэл алба болон хөгжсөн байна. Ийнхүү өртөө шуудангийн албыг эхнээс нь төрийн өндөрлөг албадын хооронд болон төрөөс нийгэмд хүргэх мэдээллийг харилцан дамжуулах үндсэн хэрэгсэл, онцгой алба болгон зохион байгуулж иржээ.

ӨГӨДЭЙ ХААНЫ ҮЕИЙН ӨРТӨӨ ШУУДАН

XII-XIII зууны Монгол оронд Чингис хааны гэрээслэл ёсоор 1228-1241 онд хаан ширээнд сууж байсан Өгөдэйн үед мэдээлэгч, захирагч \мэдээлэл\ нарыг бий болгон өртөө байгуулсан нь харилцаа холбооны хувьд уургын улааг устгаж, улсын өртөө байгуулсан явдал юм. Тэр үед өртөөгөөр цэргийн анги, эд бараа, нум сум, эмээл, хазаар зэргээр юм татаж авах эсвэл хаа хол газраас сувд, тана авчрах явдалд өртөөг өдөр шөнөгүй дайчилж байсан нь иргэдийг ихэд гачигдуулж байжээ.

Монгол гүрний хэмжээгээр өртөө байгуулах Өгөдэйн анхны шийдвэр дотор “Элч нарыг явуулахад явдал удаан, улс иргэнд зовлон буй учир “Огооторшуулан“ \журам болгон\ зүг зүгийн мянгат мянгатаас замчин \улаачин \ гаргуулж, суурьт зам өртөө үүсгэн, элч нарыг хамаагүй улсаар үл хэсүүлэн давхцуулах, зөвхөн өртөөгөөр явуулах хэрэгтэй гэж заасан байжээ.

Өгөдэй хаан анхны үед 37 суурь өртөө байгуулж, мянгат бүрээс суурь тутамд улаач, унааны морь, хүнсний хонь, саалийн гүү, хөллөх үхэр, ачих тэрэг зэргийг тогтоосон хэмжээгээр гаргах үүрэг ноогдуулж байв.

1232-1233 онд өртөөний ажлыг эмх журамтай болгохын тулд өртөөгөөр пайз тэмдэг, зар бичиггүй явсаныг цаазлах, өртөөгөөр явагчдын хэрэглэх хүнс шүүсний хэмжээг тогтоож, хэтрүүлэн хэрэглэсэн этгээдийг цээрлүүлэн шийтгэж байхаас гадна өртөө замыг зөвхөн бүх монгол орны дотор төдийгүй 1235 оны үед монгол гүрний эзэмшсэн уудам нутагт өртөө замыг байгуулжээ. Энэ утгаар нь Өгөдэй хааныг монголд шуудан холбоог үндэслэгч, түүний байгуулсан шуудан өртөөг одоогийн шуудангийн төдийгүй харилцаа холбооны сүлжээний анхдагч гэж үзэх бүрэн үндэслэлтэй юм.

Өгөдэй хааны зарлигаар байгуулсан морин өртөө шуудан нь өөрийн их эзэнт гүрнийг нэгтгэн барьж байх гэсэн тэр цагийн монгол хаадын бодлогод чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан шигээ дараа дараачийн хаадууд монгол туургатны цаашдын хөгжилд амьдралын янз бүрийн үе шатанд тэдгээрийн эрх ашиг сонирхлыг хангах төрийн захиргааны нэгэн хэрэглүүр болж байв.

Монгол шуудангийн зохион байгуулалт ёс журам нь дундад зууны үеийн феодалын дорой буурай цагийн үед хамаарах боловч мөн үеийн Европтой зэрэгцүүлэхэд илүү сайн, тухайн эзэнт улсын байдалд зохицсон байжээ. Иймээс монголын шуудан нь бусад улс орны анхаарлыг татаж, шуудангийн нэр томъёо олон орны үгийг баяжуулсан гэж гадаадын зарим эрдэмтэд бичиж, үзсэн жуулчид магтсан байдаг.

Аливаа улсын шуудан нь уналга, тээврийн хэрэгсэлтэй нягт холбоотой болохоор тэдгээрийн хөгжил, төрөл, хүртээмж, зохион байгуулалтаас хамаарч байдаг. Эртний монголын шуудангийн унаа тээврийн гол үндсэн төрөл нь ердийн хөсөг, морь байв.

Монгол Улсын хязгаарын дотор болон хязгаар нэвтрүүлэх албан бичиг, захидал зэргийг шуудангаар нааш цааш нэвтрүүлэн явуулахдаа өртөө тутмаас ачих морь, морьтой улаач нэгийг хэрэглэдэг.

Албан бичгийн шуудан явуулахад түүн дээр маркны оронд тэр бичгийг явуулсан ба үнийг хураасан албан газрын тэмдэг дардаг байсан байна. Тухайн үеийн тэр тэмдгийг одоогийн марктай адилтгаж болох юм.

Монголын өртөө шуудан нь маш их хариуцлагатай алба байсан бөгөөд монголын их гүрний аль ч өнцөгт ямар ч самуун дэгдсэн харийн дайсан халдсан тухай эсвэл өөр ямар нэг чухал хэргийн талаар их хаанд айлтгахын тулд буухиа элч өдөрт 200 бээр, заримдаа 250 бээр \тэр үеийн 1 бээр 500 метртэй тэнцүү\ газар хурдлан мэдээ хүргэдэг байжээ.

Маш чухал яаралтай алба гарвал элчид шонхортой пайз олгоно. Элч хоёр өртөөний хоорондох 25 бээр газрыг гэдсээ боон, толгойгоо ороосон байдлаар асар богинохон хугацаанд туулдаг байв. Хэрэв элч хоёулаа байвал хурдан морийг хоёулаа унадаг байсан бөгөөд нэг өртөөнд ирэхэд  нь тусгайлан сойж бэлтгэсэн сэлгээний хурдан морьдыг бэлэн байлгадаг байжээ. Тэд огт сааталгүй дараагийн өртөөнд очиход мөн л морьд бэлэн байдаг байна.

Өртөө бүр дээр элч зарлага нарт зориулсан 300-400 морь, том гэр, унтах ор дэвсгэр, тансаг торгон хөнжил, хоол унд хэрэгтэй юм бүхэн элбэг дэлбэг хэзээд бэлэн байдаг байна. Морьдыг мянгат хот цайзуудаас бэлтгэх бөгөөд харин эл хуль газрын өртөөдөд хааны сангаас гаргадаг байжээ.

Тэр цагт яаралтай бичиг захианы дөрвөн буланд “Морин дэл дээгүүр довтлон явуул” гэж бичиж, өнцөгт нь нисэж яваа шувуу зураад “Нис, нис” гэсэн бичиж буухиагаар илгээдэг байсан нь хурдлан хүргэхийн тэмдэг байсан ба мөн шар шувууны өрөвлөг өд нааж явуулдаг байсныг \жигүүр агуулган\ “Өдтэй бичиг” гэдэг байсан.

Өдтэй бичгийг байгалийн ямар ч бэрхшээлийг ялгахгүй түүнд үл захирагдан өдөр шөнөгүй довтолгосоор хүрэх газарт нь хүргэх хатуу хуультай байжээ. Иймээс өдтэй бичигт наагдсан шувууны өд нь жирийн нэг шувууны өд наадаггүй гагцхүү шар шувууны өрөвлөгийг наадаг байсан нь өдөр шөнө аль ч цагт зогсолгүй явж хүргэх гэсэн агууллагатай өвөрмөц онцлогтой өв уламжлалтай байлаа. Түүнчлэн захидал бичигт зэрэглэл тогтоон онц яаралтай бичгийн дөрвөн захаар нь бийрээр хөвөө зурж явуулдаг байжээ. Их Монгол улсын хаан–эзэн Чингисийн  гутгаар хүү Өгөдэй, эцгийнхээ их сууринд сууж хаан эцгээс хойш үйлдсэн сайн хэрэг минь гээд:

  1. Би Алтан улсыг эзлэн дагуулав.
  2. Бидний хооронд элч явуулж харилцах ба элдэв хэргийг зөөлгөх өртөө замыг тавиулав.
  3. Усгүй газарт худаг малтуулж гаргуулаад улс иргэнийг ус өвсөнд хүрэлцээтэй болгов.
  4. Зүг зүгийн суурин улсын хотуудад мэдээлэгч захирагч нарыг тавьж, улс иргэнийг хөл хөсөр, гар газар тавиулж амар түвшин болгов гэжээ.

Өдтэй бичиг

Яаралтай бичиг

МОРИН ӨРТӨӨГӨӨР ЯВУУЛАХ ШУУДАНГИЙН ХЭМЖЭЭ

  •  хүнд нь 70 жин буюу 42 кг,
  • урт нь 13 ямх буюу 41,6 см
  • өргөн нь 7 ямх буюу 22,4 см
  • өндөр нь 6 ямх буюу 19,2 см \ 1ямх тэнцүү 3,2 см \ байхаар овор хэмжээ нь тогтоогдсон байна.

Шуудан нь нэг хоногт 6 өртөөнөөс доошгүй буюу \180 км\ явах журамтай байсан. Мөн бичиг захидлын хүндийг лан, пунгаар тогтоож зохих үнийг тэр хэмжээний дагуу хураадаг байжээ. \1лан тэнцүү 37,5 гр, 1 пүн тэнцүү 375Мгр\

ЯВГАН ӨРТӨӨ

Зарим өртөө замыг мориор нэвтрэн өнгөрч үл болох бартаатай замд явган өртөө гаргаж байв. Мөн өөр хоорондоо ойр зайтай суурин бүрд явган элч алба гүйцэтгэж байжээ. Алсаас гүйн ирэх чимээ нь дуулдаж байхын тулд элч нь хонх бүхий бүстэй байна. Нэг элчийг гүйн ирэхэд авчирсан шуудангийн зүйлийг дараачийн элч халаа залган авч гүйнэ. Үүний дүнд 10 өдрийн газрыг нэг, 20 өдрийн газрыг хоёр хоногийн дотор явж мэдээ авалцаж, шууданг дамжуулах хурд тэр үед харьцангуй их түргэн байжээ.

МАНЖИЙН ҮЕИЙН ӨРТӨӨ ШУУДАН

Дундад зууны үеийн Монголд морин өртөө анх байгуулагдахдаа л эгэл жирийн хүмүүсийн хөрөнгө хүчинд түшиглэж, яваа яваандаа их нүсэр хүнд албан үүргийн нэг болсон байна. Энэ хүндрэл нь ялангуяа Монголын Феодалууд Манжид дагаар орж Манж Чин улс халх Монголд өөрийн ноёрхолыг бэхжүүлэх, баруун Монголыг байлдан дагуулах зорилгоор Монголын өргөн уудам газар нутагт цэрэг, буухиа, элч, бичиг харилцан нэвтрэлцэх зорилгоор цэргийн буухиа, суман, салбар, хэсгийн өртөөд олон тоогоор байгуулсан тэр үеэс бүр их дарамт болж улам харгис хэрцгий шинж чанарт шилжсэн байна.

XIII зууны үед зохион байгуулагдсан Монголын өртөө шуудан олон зуун жил үе улиран хэрэглэгдсээр Манжийн ноёрхлын үед ч \ 1691-1911\ үргэлжлэн өртөөгөөр явах алба бүхэн нь яаралтай түүний дотроос шуудан бичиг бүрийг маш түргэн дамжуулах ёстой. Үүгээр Манжийн хааны эртний заншлаар өдтэй, морин туурайтай бичгүүдийн аль аль нь дамждаг байжээ. Гэвч энэ үед шуудан өртөөний албыг энгийн ард иргэдээр үнэ хөлсгүй гүйцэтгүүлж бүх зардлыг өөрсдөөр нь гаргуулах зарлиг буулгаж, өртөөчдийг харгис хэрцгийгээр дарлан мөлждөг байсан нь Монгол шуудангийн түүхэн дэх хамгийн хүнд хэцүү үе юм.

Манжийн Энх-Амгалан хаан 1692 онд Хятад цагаан хэрмийн хаалганаас эхлэн гадаад Монголын газарт таван замын өртөө байгуулах зарлиг буулган уул өртөөдийг байгуулах Хятад сайд, Монгол түшмэдийг тохоон томилж тулган даалгаж байжээ. Чухамхүү тэр үеэс Хятадын түмэн газрын Цагаан хэрмээс ар Монголын голлох чухал газар нутагт нэвтрэн холбосон таван замын \сүүлдээ 7 замын\ морин буухиа өртөө байгуулагджээ.

1715-1723 оны хооронд зөвхөн баруун талын нутагт орон нутгийн чанартай 39 өртөө, 1730 оны үед Түйн голоос Ховд Улиастай хүртэл 29 өртөө, Улиастайгаас Орхон хүртэл 18 суурь өртөө нэмж байгуулжээ.

XVIII зууны дунд үед Улиастайн жанжин, Их хүрээний сайд, Хар мөрний жанжин нарын хооронд элч бичиг дамжуулахаар халхын зүүн захаас улиастай хүртэл 74 суурь \2220 км\ суман өртөө байгуулав. Үүнийг “Умард замын өртөө” гэж нэрлэдэг. Мөн Түшээт хан, Цэцэн хан хоёр аймгаас Улиастай, Их хүрээний газартай холбох суман өртөөд олныг байгуулж, тус тус аймгийн элч шууданг нэвтрүүлж байжээ. Ийм өртөө Монгол нийтдээ 700- гаад байсан байна.

1758, 1762 онуудад Их хүрээ Ховдод тус тус суулгасан Манж амбан, баруун хойд хязгаарын жанжин сайдын газруудад буухиа элч бичиг нэвтрүүлэх, цэрэг, эдийн засаг, улс төрийн эзэгнэлийнхээ шаардлагаар Чуулалт хаалганаас Хятадын баруун хойд хязгаар өвөр ба Ар Монголын өргөн уудам нутаг дэвсгэр дээр Алтай замын гэж нэрлэгдэх цэргийн 140 гаруй суурь буухиа өртөөг ийнхүү байгуулсан. Алтай замын өртөө нь олон замын өртөө байсан.

Цэргийн ба буухиа өртөө нь цэрэгжүүлсэн морин өртөө бөгөөд нэвтрүүлэх албыг хэрхэн залгуулах тухай Манжийн дайчин улс хатуу нарийн хууль дүрмээр тогтоожээ. Буухиа өртөөний албыг ардууд биеэрээ, хөрөнгөөрөө залгуулах үүрэг хүлээдэг байсан бөгөөд буухиа өртөөний албан хаагчдыг өрх цэрэгт тооцож эр нэг бүр цэргийн хувьд бүрэн зэвсэг, морь дөрөв, тэмээ нэгийг бэлтгэж өртөөний албыг залгуулах хүнд үүрэг хүлээдэг байв.

Буухиа өртөөний суурь тутмын хооронд 30-35 км зайтай, харин нэвтрэн өнгөрүүлэх ачааллын хэмжээнээс хамааран суурь тутмын алба залгуулах өрх цэрэг зүтгэх хүчний мал хөрөнгө, орон сууц зэрэг хэрэглэл бэлтгэх тоо хэмжээг ялгавартай тогтоож байжээ. Манж чин улсын олон замын буухиа өртөөнд 2500 шахам өрх дайчлагдан алба залгуулдаг байсан төдийгүй өртөөний суурь бүрт 5-20 орчим цагаан гэр, элчийн хүнс, уналга ачааны морь, тэмээд, улаач, галч, тогооч зэргийг өртөөний алба залгуулагчдаас байнга бэлэн байлгахыг шаардаж байсан учраас аймаг хошуудаас өртөөний албыг хаахын тулд алс газар нутагт албан журмаар хугацаатай нүүдэллэн очиж байжээ.

Өртөөний өрх бол айлын өрх биш харин өртөөний зохион байгуулалтын хэлбэр нэгж юм. Энэхүү нэгжийг өрх гэж нэрлэж байв. Олон замын өртөөний нэгэн өрхийн албыг мал хөрөнгөөр баян чинээлэг нэг айл өрх залгуулж байсан боловч тийм хүмүүс цөөн бол нэг өрхийн албыг хэд хэдэн айл өрх хамжин \ дунджаар 3-4 \ морь, тэмээ, хүнсээ нийлүүлэн өртөө өрх болж байжээ. Өртөөний суурь тутамд аливаа албыг залгуулж нийлүүлэх бэлтгэлийн “өртөөний тай”  хэмээх газар байв.

Манж чин улсын ноёрхлын үед тогтоосон өртөөнөөс гадна хошуу нутгийн дотор улаа дайчлах явдал жил дараалан нэмэгдэж, ард түмэн уургын улаанаас залхан халширч түүнээс зайлсхийхийн тулд адуу малаа нуух нутаг шилжин нүүх улааг таслах зэргээр тэмцдэг байжээ. Ард түмэн уургын улааг малын дайсан чонын адил үзэн ядаж “улих чоно, уургын улаанаас зайлахтун” гэж жигшин дургүйцэж байсан байна.

Өртөөний алба XIX зууны сүүлчээс улам хүндэрч ширүүсэн манжийн боолчлолын шувтаргын үеэр Монголын ноёд ч өртөөний алба ялангуяа Алтай замын цэргийн өртөөний албыг хөнгөтгөх шаардлагыг ширүүн тавьж байв. Тэр үед Монголын ард элдэв татвар албанд дарагдаж ядуурч хөрөнгө хүч мөхөсдөн үгүйрч өлсгөлөн тохиолдсон хүн ихээр бий болж байв. Манжийн өртөөний албаны бас нэг уршиг бол өртөөний зүтгэх хүчний гол хэрэгсэл болох малын хүч чадал доройтон турж үхэх эмгэг авах зэрэг шалтгаанаар жил тутамд олон зуун толгой мал үхэж хоргодон, ард иргэд ядуурч байсан байна.

  МАНЖИЙН ЗАХИРГААНЫ ҮЕИЙН ОРОН НУТГИЙН ӨРТӨӨ ШУУДАН

Манжийн ноёрхогчид XVII зууны сүүлч XVIII зууны эхэнд олон хошуудын засаг захиргааны газрыг байгуулж, орон нутгийн дотор харилцан нэвтрэлцэх явдлыг залгуулахын тулд тэдгээр газруудын дэргэд морин өртөөдийг нэмж байгуулжээ. Эдгээр морин өртөөд нь олон замын буухиа өртөөнөөс тусдаа байгуулагдсан бөгөөд “Орон нутгийн морин өртөө” гэж нэрлэгдэж байв. Манжийн үед орон нутагт янз бүрийн хэлбэрийн өртөөдийг байгуулсан бөгөөд уургын улааг хүртэл хэрэглэж аливаа харилцан нэвтрэлцэх явдлыг залгуулж байв. 1872 онд Түшээт хан аймгийн чуулганы дарга, олон хошууд, бусад албан газар, жагсаалын зарлага, мэдээний албыг 385 өрх хааж байсан байна. Ар Монгол дахь манжийн захиргаа, Улиастайн жанжих, Хов, хүрээний амбас, Хиагт, хүрээний заргач, шүүхийн газруудын хооронд элч, бичиг нэвтрүүлэхийн тулд орон нутгийн дотор байнгын ажиллагаатай олон тооны морин өртөөг удаа дараа байгуулж, ард олны бие, хөрөнгөөр үнэ хөлсгүйгээр албан залгуулж байв. Энэхүү орон нутгийн морин өртөөг “суман өртөө” гэх бөгөөд түүнээс салбарласан өртөөдийг “салбар”, “дамжлага”, “навч” өртөөд гэж нэрлэжээ. Өртөөний албан хаагчдыг “тахар”, “зарлага мэдээ”,  “уяачин” гэх зэргээр нэрлэдэг байв. Улиастайн жанжин, хүрээний амбасаас Хар мөрний Жанжин нарын хооронд элч бичиг нэвтрүүлэхээр Халхын зүүн хязгаараас Улиастай хүртэл 74 суурь суман өртөөг байгуулжээ. Үүнийг “умард замын өртөө” гэж нэрлэжээ. Байгалийн бэрхшээл бүхий бөгөөд нутаг бэлчээр тохиромжгүй, ялангуяа ган гачиг, зуд байнга тохиолддог зарим нутаг орон буюу нэгэн өртөөнөөс олон зам чиглэлээр салбарласан элч, бичиг нэвтрүүлэхийг хүнд хатуу өртөө гэдэг байжээ. Харин нутаг бэлчээр сайтай, элч бичгийг зөвхөн хоёроос илүүгүй чиглэлээр нэвтрүүлэх ба урин дулаан улиралд залгуулах зэргийг харгалзаж байсан учир хөнгөн зөөлөн өртөө хэмээн нэрлэж, ацаг хөлсийг харилцан адилгүй их бага янз бүр олгодог байжээ.( Н.Төмөрхүү- Монгол Улсын шуудангийн түүхэн товчоон номноос )

Монгол оронд байсан Оросын худалдаачид захидал харилцаандаа ашиглаж байсан шуудангийн өдрийн тэмдэгтийн дардас:

Монгол оронд байсан Хятадын худалдаачид захидал харилцаандаа ашиглаж байсан  шуудангийн өдрийн тэмдэгтийн дардас:

ТҮМТ ӨРТӨӨ

Түмт  өртөө нь төв өртөө бөгөөд Нийслэл хүрээ, Улиастай хоёроос өөр газар байгаагүй байна. Түмт өртөөнд аймаг хошуудаас шилж ирүүлсэн олон бод бүхий чинээлэг баян 20 өрх айл алба хааж байжээ. Өртөөнд алба хааж байгаа өрх тус бүр бэлхнээ эмээллэх гоц сайн морь 50-аас доошгүй байх тул түмт өртөө тухайн үед нэгэн амиар 1000 морь эмээллэн гаргах чадалтай байжээ.

Өртөөнд хөдлөх хүчний хүмүүс нь: өртөөний занги 1, бичээч 1, өртөө алба хааж байгаа өрх бүрийн гэрийн эзэн түүний мэдлийн дор тус бүрд нь 2 улаач нийтдээ 62 эрэгтэй энэ Түмт өртөөнд ажиллаж байна. Түмт өртөө гэж нэрлэсэний учир бол түмэн цэрэг хөдөлгөх түүнд зориулах бэлэн түмэн агт эмээллэн мордуулах чадалтай төв өртөө гэсэн нэр бөгөөд тэр үеийн өртөө бол эрх биш цэргийн зохион байгуулалт бүхий утга чанар хадгалан байсан байна.

Мэдээлэл бэлтгэсэн: Захиргаа, удирдлагын газрын ахлах мэргэжилтэн Н.Цэвээндарь

 

 

 

 

Бусад мэдээ

“Монгол, Австрийн бизнес форум-2023” Австри улсын Вена хотод “Welcome to Mongolia” уриан дор зохион байгуулагдаж байна

Бизнес форумд банк, санхүүгийн байгууллага, эм, хүнс, технологийн компаниуд, уул уурхай, ноос, ноолуур, хүнсний үйлдвэрийн салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй 40 гаруй компанийн төлөөлөгчид оролцож, хоёр орны худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны талаар мэдээлэл солилцож, эрдэс баялаг, цахим боловсрол, эрүүл мэнд, хүнсний хангамж болон аюулгүй байдлыг сайжруулах, аялал жуулчлалын салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, байгаль орчинд ээлтэй, ухаалаг хотыг хөгжүүлэхэд хамтран ажиллах боломжийн талаар ажил хэрэгч хэлэлцүүлэг өрнүүлэв. Уулзалтын үр дүнд Frequentes AG, eee Austria international projects GmbH, MUT Austria, ComFin Software GmbH компаниуд хамтарсан төсөл хэрэгжүүлэхээр тогтлоо. Хувийн хэвшлээ дэмжсэн, бизнесийн хамтын ажиллагааг дэмжих нь МУ-ын Засгийн газрын бодлого байх бөгөөд тус төслүүдийг Монгол, Австри 2 орны Засгийн газар хоорондын комиссын даргын хувиар хуралдааны протоколд тусгахаар ажиллаж байна.

“Цахим аймаг” бодлогын зөвлөмж, сургалт, судалгаа, үнэлгээ арга хэмжээ Өвөрхангай аймагт үргэлжилж байна

Цахим хөгжил, харилцаа холбооны сайдын Зөвлөх Б.Ганбат, Цахим хөгжил, харилцаа холбооны яамны Нийтийн мэдээллийн дэд бүтцийн хэлтсийн дарга Д.Батбаяр нарын ахалсан ЦХХХЯ, Төрийн цахим үйлчилгээний зохицуулалтын газрын ажлын хэсэг Өвөрхангай аймагт “Цахим аймаг” бодлогын зөвлөмжийн хэрэгжилтийг хангах талаар ажиллаж байна. Энэ хүрээнд тус аймгийн Засаг даргын тамгын газрын дарга Ц.Ганболд болон холбогдох удирдлагуудтай уулзаж, “Цахим аймаг” бодлогын зөвлөмжийн асуудлаар хэлэлцлээ. Хөдөө сумдад иргэн бүр ухаалаг утас, өндөр хурдны интернэт ашиглах боломжгүй учраас иргэд цахим үйлчилгээ авахаас илүүтэй өөрийн биеэр очиж үйлчилгээ авах эсвэл Киоск машиныг ашиглахыг илүүд үзэж байна. Тиймээс эхний ээлжид иргэдийн цахим боловсролыг дээшлүүлэх, дэд бүтцийг чадавхыг нэмэгдүүлэхэд анхаарах шаардлагатайг тус аймгийн удирдлагууд хэлж байна. Түүнчлэн “ХУРДАН” цэгийг сум бүрт нээх, киоск машины тоог нэмэгдүүлэх, иргэдийн цахим урч чадварыг дээшлүүлэх сургалт зохион байгуулах шаардлага байгааг онцоллоо. Тус аймаг нь “Цахим аймаг” бодлогын зөвлөмжийн хүрээнд “Цахим-Өвөрхангай” хөтөлбөрийг 2023-2025 онд хэрэгжүүлэхээр ажлын хэсэг байгуулан ажиллаж байна. Уг хөтөлбөрийн төсөлд Ухаалаг засаглал, Ухаалаг төрийн үйлчилгээ, Ухаалаг иргэн, Ухаалаг орчин зэрэг дөрвөн зорилтын хүрээнд арга хэмжээг хэрэгжүүлэхээр тусгажээ. Цахим хөгжил, харилцаа холбооны яамнаас Төрийн байгууллагуудын интернэтийн хурд, дотоод сүлжээг сайжруулах, Гэрэгэ Системс ХХК-тай хамтран орон нутагт киоск машиныг нэмэгдүүлэх, “Хурдан” цэгийн тоог нэмж улсын хэмжээнд 504-т хүргэх, Иргэдийн цахим боловсролыг нэмэгдүүлэх сургалтуудыг үе шаттайгаар зохион байгуулах зэрэг ажлуудыг төлөвлөн хэрэгжүүлж байгаа юм. Дээрх ажлын хэсэг 9 дүгээр сарын 13, 14-ний өдрүүдэд тус аймагт ЦХХХЯ-ны бодлого үйл ажиллагааг сурталчлах, “Цахим аймаг” бодлогын зөвлөмжийг хэрэгжүүлэхэд бодлогын дэмжлэг үзүүлэх, Төрийн албан хаагчдад цахим ур чадвар олгох сургалтын зохион байгуулна.

Чуулган: Кибер аюулгүй байдлын тухай хуулийн төслийн анхны хэлэлцүүлгийг хийлээ

ҮЙЛ ЯВДАЛ Чуулган: Кибер аюулгүй байдлын тухай хуулийн төслийн анхны хэлэлцүүлгийг хийлээ 2021.11.29 УИХ-ын Баасан гарагийн /2021.11.19/ чуулганы хуралдааны төгсгөлд Засгийн газраас 2021 оны 06 дугаар сарын 30-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн Кибер аюулгүй байдлын тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүдийн анхны хэлэлцүүлгийг хийлээ. Монгол Улсын Их Хурлын чуулганы хуралдааны дэгийн тухай хуулийн 39 дүгээр зүйлийн 39.4 дэх хэсэгт заасны дагуу Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын болон Инновац, цахим бодлогын байнгын хорооны 2021 оны 11 дүгээр сарын 17-ны өдрийн хамтарсан хуралдаанаар хуулийн төслүүдийн анхны хэлэлцүүлгийг хийсэн бөгөөд энэ талаарх Байнгын хороодын санал, дүгнэлтийг Улсын Их Хурлын гишүүн Н.Учрал танилцуулав. Тэрбээр танилцуулгадаа, хуулийн төслүүдийг Байнгын хорооны болон чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцүүлэх бэлтгэл хангах үүрэг бүхий Ажлын хэсгийг Улсын Их Хурлын гишүүн Н.Учрал ахалж, гишүүдэд Н.Алтанхуяг, П.Анужин, Э.Бат-Амгалан, Т.Доржханд, Л.Мөнхбаатар, Б.Саранчимэг, Ж.Сүхбаатар, Д.Цогтбаатар нар ажилласныг онцлоод Ажлын хэсэг хуулийн төслийн талаар Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн Ажлын алба, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар, харилцаа холбоо, мэдээллийн технологийн үйл ажиллагаа эрхлэгч байгууллагуудын саналыг судлан үзэж, түүнчлэн Монгол Улсын Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүний тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай болон холбогдох бусад хуульд нийцүүлэн агуулга, бүтэц, нэр томьёо, хэл найруулгын шинжтэй зарчмын зөрүүтэй 38 санал, найруулгын шинжтэй 2 санал боловсруулсныг дурдав.  Олон улсын жишгийн дагуу онц чухал мэдээллийн дэд бүтэцтэй төрийн өмчит хуулийн этгээд болон төрийн мэдээллийн нэгдсэн сүлжээнд холбогдсон байгууллагад чиглэсэн кибер халдлага, зөрчлийг илрүүлэх, таслан зогсоох, хариу арга хэмжээ авах, түүнд өртсөн дэд бүтэц, мэдээллийн системийг нөхөн сэргээхэд мэргэжил, арга зүйн туслалцаа, дэмжлэг үзүүлэх, улсын хэмжээнд кибер халдлага зөрчилтэй тэмцэх төвүүдийн үйл ажиллагааг уялдуулан зохицуулах, Монгол Улсыг төлөөлөн олон улсын ижил төстэй байгууллагатай хамтран ажиллах чиг үүрэг бүхий Үндэсний төвийг тагнуулын байгууллагын бүтцэд, Иргэн, хуулийн этгээдийн мэдээллийн систем, мэдээллийн сүлжээнд чиглэсэн кибер халдлага, зөрчлийг илрүүлэх, таслан зогсоох, хариу арга хэмжээ авах, кибер халдлага, зөрчилд өртсөн мэдээллийн системийг нөхөн сэргээхэд дэмжлэг үзүүлэх, кибер халдлага, зөрчлийн талаар судалгаа, дүн шинжилгээ хийх, олон нийтэд зөвлөмж, мэдээлэл түгээх чиг үүрэг бүхий Нийтийн төвийг цахим хөгжил, харилцаа холбооны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагын дэргэд, Тайван цагт батлан хамгаалах үйл ажиллагааны кибер аюулгүй байдал, зэвсэгт хүчний мэдээллийн систем, мэдээллийн сүлжээний аюулгүй байдлыг хангаж, шаадрлагатай үед улсын кибер орон зайн аюулгүй байдлыг хангах үйл ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэх, кибер аюулгүй байдлын үйл ажиллагаатай холбогдсон хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг батлан хамгаалах салбарт зохион байгуулах чиг үүрэг бүхий Зэвсэгт хүчний төвийг зэвсэгт хүчний кибер командлалын бүтцэд, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн ажлын албанаас гаргасан саналыг үндэслэн, кибер аюулгүй байдлыг хангах үйл ажиллагааг нэгдсэн удирдлагаар хангах, уялдуулан зохицуулах, хэрэгжилтийг зохион байгуулах, мэдээлэл солилцох чиг үүрэг бүхий Үндэсний зөвлөлийг Ерөнхий сайд тэргүүлж, дэд даргаар цахим хөгжил, харилцаа холбооны асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүн, Тагнуулын ерөнхий газрын дарга нар ажиллахаар төсөлд тусгасныг Улсын Их Хурлын гишүүн Н.Учрал танилцуулгадаа дурдав.  Share on facebook Share on twitter Бусад мэдээ