Монгол Улсын Харилцаа холбооны үүсэл хөгжил, өртөө, улааны тухай

ҮЙЛ ЯВДАЛ

2021.02.16

Анхны өртөө улаа яаж үүссэн цаашид хэрхэн өргөжин хөгжсөн, өртөө улааг зохион байгуулж байсан хэлбэр, харилцаа холбооны хөгжилд нөлөөлж байсан эерэг болон сөрөг хүчин зүйлийн талаар товч мэдээлэл хүргэж байна. Монгол Улсын харилцаа холбооны салбарын дотроос шуудан холбоо нь хамгийн эртний ууган салбарын нэг юм. Өртөө шуудангийн эртний буурал түүхтэй улс орнуудын нэг нь Монгол Улс юм. Эдүгээгийн Монгол Улсын нутагт манай эрины өмнөх III зууны сүүлчээс оршин тогтнож байсан Хүннү нар олон муж хязгаартайгаа түргэн шуурхай харилцах хааныхаа зарлигаа хүргэх, мэдээлэл солилцохын тулд элч зарж, бичиг илгээж байсан мэдээ байдаг. (Монгол Улсын гавъяат холбоочин И.Норовжавын өгүүллээс…) ХҮННҮ УЛСЫН ҮЕИЙН ӨРТӨӨ ШУУДАН Эртний нүүдэлчин монголчуудын харилцаа холбооны гол хэрэглүүр нь морьт элч, галын дохио, дарцаг, утаа зэрэг зүйлс байлаа. Манай эрины өмнөх III зууны сүүлч II зууны эхнээс Хүннү улсад “Оуто ван” буюу өртөө ван хэмээх албан тушаал байжээ. Уг гүрний вангууд эзэн хаандаа яаралтай бичгүүдийг уургын улаа хэрэглэн буухиа элчээр явуулж эхэлснээр шуудан холбооны эх үүсвэр тавигдсан түүхтэй. Мөн III зууны сүүлч II зууны үед Хүннү нар гадаадад элч зарж, бичиг илгээж байсан мэдээ бий. Манай эриний IV зуун “Өртөөчин “ хэмээх албан тушаал бий болж, улсын нутаг дэвсгэрийг бүхэлд нь хамарсан өртөө байгуулж эхэлсэн. УУРГЫН УЛАА Уургын улаа гэдэг уургалан барих гэсэн утгатай үг бөгөөд харилцан нэвтрэлцэх явдлын нэг хэсэг, түр зуурын өртлөг өртөөний нэг хэлбэр юм. Энэ нь харилцаа холбооны анхны хэрэглэж байсан өртөө. Уургын улаач нь шууданч хаана яваа газраасаа ямар ч айлын сүргээс морь хөсгөө сольж, хүнсний хоол ундаа бэлтгэн хэрэглэхийг хэлдэг. Үүнд нь ард иргэд таатай бус хандаж байсан учир уургын улаач нараас аль болох холуур байхыг хичээдэг байв. Тиймээс уургын улаа нь маш их дутагдалтай байсан жишээ нь өртөө хоорондох зай харилцан адилгүй учраас айл хүнгүй газар унаа хөсгөө сольж чадахгүй, мөн хоол хүнсгүй болох зэрэг эрсдэлтэй тулгардаг байсан. Мөн уургын улаач нарт яаж явах замыг нь зааж өгсөн орчин үеэр бол газрын зураг байхгүй байсан тул яаралтай шуудан бичиг замдаа саатаж хугацаанаасаа хожимдох нь элбэг байв. ЧИНГИС ХААНЫ ҮЕИЙН ШУУДАН

XIII зууны эхэнд Монголын тулгар төрийг үндэслэгч их хаан Чингис нэгдсэн Монгол Улсыг байгуулсан тэр цагаас Монгол овог аймгуудын хооронд харилцан нэвтрэлцэх явдал нилээд өргөн болж шуудан өртөө нь улсын нэгдмэл алба болон хөгжсөн байна. Ийнхүү өртөө шуудангийн албыг эхнээс нь төрийн өндөрлөг албадын хооронд болон төрөөс нийгэмд хүргэх мэдээллийг харилцан дамжуулах үндсэн хэрэгсэл, онцгой алба болгон зохион байгуулж иржээ.

ӨГӨДЭЙ ХААНЫ ҮЕИЙН ӨРТӨӨ ШУУДАН

XII-XIII зууны Монгол оронд Чингис хааны гэрээслэл ёсоор 1228-1241 онд хаан ширээнд сууж байсан Өгөдэйн үед мэдээлэгч, захирагч \мэдээлэл\ нарыг бий болгон өртөө байгуулсан нь харилцаа холбооны хувьд уургын улааг устгаж, улсын өртөө байгуулсан явдал юм. Тэр үед өртөөгөөр цэргийн анги, эд бараа, нум сум, эмээл, хазаар зэргээр юм татаж авах эсвэл хаа хол газраас сувд, тана авчрах явдалд өртөөг өдөр шөнөгүй дайчилж байсан нь иргэдийг ихэд гачигдуулж байжээ.

Монгол гүрний хэмжээгээр өртөө байгуулах Өгөдэйн анхны шийдвэр дотор “Элч нарыг явуулахад явдал удаан, улс иргэнд зовлон буй учир “Огооторшуулан“ \журам болгон\ зүг зүгийн мянгат мянгатаас замчин \улаачин \ гаргуулж, суурьт зам өртөө үүсгэн, элч нарыг хамаагүй улсаар үл хэсүүлэн давхцуулах, зөвхөн өртөөгөөр явуулах хэрэгтэй гэж заасан байжээ.

Өгөдэй хаан анхны үед 37 суурь өртөө байгуулж, мянгат бүрээс суурь тутамд улаач, унааны морь, хүнсний хонь, саалийн гүү, хөллөх үхэр, ачих тэрэг зэргийг тогтоосон хэмжээгээр гаргах үүрэг ноогдуулж байв.

1232-1233 онд өртөөний ажлыг эмх журамтай болгохын тулд өртөөгөөр пайз тэмдэг, зар бичиггүй явсаныг цаазлах, өртөөгөөр явагчдын хэрэглэх хүнс шүүсний хэмжээг тогтоож, хэтрүүлэн хэрэглэсэн этгээдийг цээрлүүлэн шийтгэж байхаас гадна өртөө замыг зөвхөн бүх монгол орны дотор төдийгүй 1235 оны үед монгол гүрний эзэмшсэн уудам нутагт өртөө замыг байгуулжээ. Энэ утгаар нь Өгөдэй хааныг монголд шуудан холбоог үндэслэгч, түүний байгуулсан шуудан өртөөг одоогийн шуудангийн төдийгүй харилцаа холбооны сүлжээний анхдагч гэж үзэх бүрэн үндэслэлтэй юм.

Өгөдэй хааны зарлигаар байгуулсан морин өртөө шуудан нь өөрийн их эзэнт гүрнийг нэгтгэн барьж байх гэсэн тэр цагийн монгол хаадын бодлогод чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан шигээ дараа дараачийн хаадууд монгол туургатны цаашдын хөгжилд амьдралын янз бүрийн үе шатанд тэдгээрийн эрх ашиг сонирхлыг хангах төрийн захиргааны нэгэн хэрэглүүр болж байв.

Монгол шуудангийн зохион байгуулалт ёс журам нь дундад зууны үеийн феодалын дорой буурай цагийн үед хамаарах боловч мөн үеийн Европтой зэрэгцүүлэхэд илүү сайн, тухайн эзэнт улсын байдалд зохицсон байжээ. Иймээс монголын шуудан нь бусад улс орны анхаарлыг татаж, шуудангийн нэр томъёо олон орны үгийг баяжуулсан гэж гадаадын зарим эрдэмтэд бичиж, үзсэн жуулчид магтсан байдаг.

Аливаа улсын шуудан нь уналга, тээврийн хэрэгсэлтэй нягт холбоотой болохоор тэдгээрийн хөгжил, төрөл, хүртээмж, зохион байгуулалтаас хамаарч байдаг. Эртний монголын шуудангийн унаа тээврийн гол үндсэн төрөл нь ердийн хөсөг, морь байв.

Монгол Улсын хязгаарын дотор болон хязгаар нэвтрүүлэх албан бичиг, захидал зэргийг шуудангаар нааш цааш нэвтрүүлэн явуулахдаа өртөө тутмаас ачих морь, морьтой улаач нэгийг хэрэглэдэг.

Албан бичгийн шуудан явуулахад түүн дээр маркны оронд тэр бичгийг явуулсан ба үнийг хураасан албан газрын тэмдэг дардаг байсан байна. Тухайн үеийн тэр тэмдгийг одоогийн марктай адилтгаж болох юм.

Монголын өртөө шуудан нь маш их хариуцлагатай алба байсан бөгөөд монголын их гүрний аль ч өнцөгт ямар ч самуун дэгдсэн харийн дайсан халдсан тухай эсвэл өөр ямар нэг чухал хэргийн талаар их хаанд айлтгахын тулд буухиа элч өдөрт 200 бээр, заримдаа 250 бээр \тэр үеийн 1 бээр 500 метртэй тэнцүү\ газар хурдлан мэдээ хүргэдэг байжээ.

Маш чухал яаралтай алба гарвал элчид шонхортой пайз олгоно. Элч хоёр өртөөний хоорондох 25 бээр газрыг гэдсээ боон, толгойгоо ороосон байдлаар асар богинохон хугацаанд туулдаг байв. Хэрэв элч хоёулаа байвал хурдан морийг хоёулаа унадаг байсан бөгөөд нэг өртөөнд ирэхэд нь тусгайлан сойж бэлтгэсэн сэлгээний хурдан морьдыг бэлэн байлгадаг байжээ. Тэд огт сааталгүй дараагийн өртөөнд очиход мөн л морьд бэлэн байдаг байна.

Өртөө бүр дээр элч зарлага нарт зориулсан 300-400 морь, том гэр, унтах ор дэвсгэр, тансаг торгон хөнжил, хоол унд хэрэгтэй юм бүхэн элбэг дэлбэг хэзээд бэлэн байдаг байна. Морьдыг мянгат хот цайзуудаас бэлтгэх бөгөөд харин эл хуль газрын өртөөдөд хааны сангаас гаргадаг байжээ.

Тэр цагт яаралтай бичиг захианы дөрвөн буланд “Морин дэл дээгүүр довтлон явуул” гэж бичиж, өнцөгт нь нисэж яваа шувуу зураад “Нис, нис” гэсэн бичиж буухиагаар илгээдэг байсан нь хурдлан хүргэхийн тэмдэг байсан ба мөн шар шувууны өрөвлөг өд нааж явуулдаг байсныг \жигүүр агуулган\ “Өдтэй бичиг” гэдэг байсан.

Өдтэй бичгийг байгалийн ямар ч бэрхшээлийг ялгахгүй түүнд үл захирагдан өдөр шөнөгүй довтолгосоор хүрэх газарт нь хүргэх хатуу хуультай байжээ. Иймээс өдтэй бичигт наагдсан шувууны өд нь жирийн нэг шувууны өд наадаггүй гагцхүү шар шувууны өрөвлөгийг наадаг байсан нь өдөр шөнө аль ч цагт зогсолгүй явж хүргэх гэсэн агууллагатай өвөрмөц онцлогтой өв уламжлалтай байлаа. Түүнчлэн захидал бичигт зэрэглэл тогтоон онц яаралтай бичгийн дөрвөн захаар нь бийрээр хөвөө зурж явуулдаг байжээ. Их Монгол улсын хаан–эзэн Чингисийн гутгаар хүү Өгөдэй, эцгийнхээ их сууринд сууж хаан эцгээс хойш үйлдсэн сайн хэрэг минь гээд:

Би Алтан улсыг эзлэн дагуулав.
Бидний хооронд элч явуулж харилцах ба элдэв хэргийг зөөлгөх өртөө замыг тавиулав.
Усгүй газарт худаг малтуулж гаргуулаад улс иргэнийг ус өвсөнд хүрэлцээтэй болгов.
Зүг зүгийн суурин улсын хотуудад мэдээлэгч захирагч нарыг тавьж, улс иргэнийг хөл хөсөр, гар газар тавиулж амар түвшин болгов гэжээ.

Өдтэй бичиг

Яаралтай бичиг

МОРИН ӨРТӨӨГӨӨР ЯВУУЛАХ ШУУДАНГИЙН ХЭМЖЭЭ

хүнд нь 70 жин буюу 42 кг,
урт нь 13 ямх буюу 41,6 см
өргөн нь 7 ямх буюу 22,4 см
өндөр нь 6 ямх буюу 19,2 см \ 1ямх тэнцүү 3,2 см \ байхаар овор хэмжээ нь тогтоогдсон байна.

Шуудан нь нэг хоногт 6 өртөөнөөс доошгүй буюу \180 км\ явах журамтай байсан. Мөн бичиг захидлын хүндийг лан, пунгаар тогтоож зохих үнийг тэр хэмжээний дагуу хураадаг байжээ. \1лан тэнцүү 37,5 гр, 1 пүн тэнцүү 375Мгр\

ЯВГАН ӨРТӨӨ

Зарим өртөө замыг мориор нэвтрэн өнгөрч үл болох бартаатай замд явган өртөө гаргаж байв. Мөн өөр хоорондоо ойр зайтай суурин бүрд явган элч алба гүйцэтгэж байжээ. Алсаас гүйн ирэх чимээ нь дуулдаж байхын тулд элч нь хонх бүхий бүстэй байна. Нэг элчийг гүйн ирэхэд авчирсан шуудангийн зүйлийг дараачийн элч халаа залган авч гүйнэ. Үүний дүнд 10 өдрийн газрыг нэг, 20 өдрийн газрыг хоёр хоногийн дотор явж мэдээ авалцаж, шууданг дамжуулах хурд тэр үед харьцангуй их түргэн байжээ.

МАНЖИЙН ҮЕИЙН ӨРТӨӨ ШУУДАН

Дундад зууны үеийн Монголд морин өртөө анх байгуулагдахдаа л эгэл жирийн хүмүүсийн хөрөнгө хүчинд түшиглэж, яваа яваандаа их нүсэр хүнд албан үүргийн нэг болсон байна. Энэ хүндрэл нь ялангуяа Монголын Феодалууд Манжид дагаар орж Манж Чин улс халх Монголд өөрийн ноёрхолыг бэхжүүлэх, баруун Монголыг байлдан дагуулах зорилгоор Монголын өргөн уудам газар нутагт цэрэг, буухиа, элч, бичиг харилцан нэвтрэлцэх зорилгоор цэргийн буухиа, суман, салбар, хэсгийн өртөөд олон тоогоор байгуулсан тэр үеэс бүр их дарамт болж улам харгис хэрцгий шинж чанарт шилжсэн байна.

XIII зууны үед зохион байгуулагдсан Монголын өртөө шуудан олон зуун жил үе улиран хэрэглэгдсээр Манжийн ноёрхлын үед ч \ 1691-1911\ үргэлжлэн өртөөгөөр явах алба бүхэн нь яаралтай түүний дотроос шуудан бичиг бүрийг маш түргэн дамжуулах ёстой. Үүгээр Манжийн хааны эртний заншлаар өдтэй, морин туурайтай бичгүүдийн аль аль нь дамждаг байжээ. Гэвч энэ үед шуудан өртөөний албыг энгийн ард иргэдээр үнэ хөлсгүй гүйцэтгүүлж бүх зардлыг өөрсдөөр нь гаргуулах зарлиг буулгаж, өртөөчдийг харгис хэрцгийгээр дарлан мөлждөг байсан нь Монгол шуудангийн түүхэн дэх хамгийн хүнд хэцүү үе юм.

Манжийн Энх-Амгалан хаан 1692 онд Хятад цагаан хэрмийн хаалганаас эхлэн гадаад Монголын газарт таван замын өртөө байгуулах зарлиг буулган уул өртөөдийг байгуулах Хятад сайд, Монгол түшмэдийг тохоон томилж тулган даалгаж байжээ. Чухамхүү тэр үеэс Хятадын түмэн газрын Цагаан хэрмээс ар Монголын голлох чухал газар нутагт нэвтрэн холбосон таван замын \сүүлдээ 7 замын\ морин буухиа өртөө байгуулагджээ.

1715-1723 оны хооронд зөвхөн баруун талын нутагт орон нутгийн чанартай 39 өртөө, 1730 оны үед Түйн голоос Ховд Улиастай хүртэл 29 өртөө, Улиастайгаас Орхон хүртэл 18 суурь өртөө нэмж байгуулжээ.

XVIII зууны дунд үед Улиастайн жанжин, Их хүрээний сайд, Хар мөрний жанжин нарын хооронд элч бичиг дамжуулахаар халхын зүүн захаас улиастай хүртэл 74 суурь \2220 км\ суман өртөө байгуулав. Үүнийг “Умард замын өртөө” гэж нэрлэдэг. Мөн Түшээт хан, Цэцэн хан хоёр аймгаас Улиастай, Их хүрээний газартай холбох суман өртөөд олныг байгуулж, тус тус аймгийн элч шууданг нэвтрүүлж байжээ. Ийм өртөө Монгол нийтдээ 700- гаад байсан байна.

1758, 1762 онуудад Их хүрээ Ховдод тус тус суулгасан Манж амбан, баруун хойд хязгаарын жанжин сайдын газруудад буухиа элч бичиг нэвтрүүлэх, цэрэг, эдийн засаг, улс төрийн эзэгнэлийнхээ шаардлагаар Чуулалт хаалганаас Хятадын баруун хойд хязгаар өвөр ба Ар Монголын өргөн уудам нутаг дэвсгэр дээр Алтай замын гэж нэрлэгдэх цэргийн 140 гаруй суурь буухиа өртөөг ийнхүү байгуулсан. Алтай замын өртөө нь олон замын өртөө байсан.

Цэргийн ба буухиа өртөө нь цэрэгжүүлсэн морин өртөө бөгөөд нэвтрүүлэх албыг хэрхэн залгуулах тухай Манжийн дайчин улс хатуу нарийн хууль дүрмээр тогтоожээ. Буухиа өртөөний албыг ардууд биеэрээ, хөрөнгөөрөө залгуулах үүрэг хүлээдэг байсан бөгөөд буухиа өртөөний албан хаагчдыг өрх цэрэгт тооцож эр нэг бүр цэргийн хувьд бүрэн зэвсэг, морь дөрөв, тэмээ нэгийг бэлтгэж өртөөний албыг залгуулах хүнд үүрэг хүлээдэг байв.

Буухиа өртөөний суурь тутмын хооронд 30-35 км зайтай, харин нэвтрэн өнгөрүүлэх ачааллын хэмжээнээс хамааран суурь тутмын алба залгуулах өрх цэрэг зүтгэх хүчний мал хөрөнгө, орон сууц зэрэг хэрэглэл бэлтгэх тоо хэмжээг ялгавартай тогтоож байжээ. Манж чин улсын олон замын буухиа өртөөнд 2500 шахам өрх дайчлагдан алба залгуулдаг байсан төдийгүй өртөөний суурь бүрт 5-20 орчим цагаан гэр, элчийн хүнс, уналга ачааны морь, тэмээд, улаач, галч, тогооч зэргийг өртөөний алба залгуулагчдаас байнга бэлэн байлгахыг шаардаж байсан учраас аймаг хошуудаас өртөөний албыг хаахын тулд алс газар нутагт албан журмаар хугацаатай нүүдэллэн очиж байжээ.

Өртөөний өрх бол айлын өрх биш харин өртөөний зохион байгуулалтын хэлбэр нэгж юм. Энэхүү нэгжийг өрх гэж нэрлэж байв. Олон замын өртөөний нэгэн өрхийн албыг мал хөрөнгөөр баян чинээлэг нэг айл өрх залгуулж байсан боловч тийм хүмүүс цөөн бол нэг өрхийн албыг хэд хэдэн айл өрх хамжин \ дунджаар 3-4 \ морь, тэмээ, хүнсээ нийлүүлэн өртөө өрх болж байжээ. Өртөөний суурь тутамд аливаа албыг залгуулж нийлүүлэх бэлтгэлийн “өртөөний тай” хэмээх газар байв.

Манж чин улсын ноёрхлын үед тогтоосон өртөөнөөс гадна хошуу нутгийн дотор улаа дайчлах явдал жил дараалан нэмэгдэж, ард түмэн уургын улаанаас залхан халширч түүнээс зайлсхийхийн тулд адуу малаа нуух нутаг шилжин нүүх улааг таслах зэргээр тэмцдэг байжээ. Ард түмэн уургын улааг малын дайсан чонын адил үзэн ядаж “улих чоно, уургын улаанаас зайлахтун” гэж жигшин дургүйцэж байсан байна.

Өртөөний алба XIX зууны сүүлчээс улам хүндэрч ширүүсэн манжийн боолчлолын шувтаргын үеэр Монголын ноёд ч өртөөний алба ялангуяа Алтай замын цэргийн өртөөний албыг хөнгөтгөх шаардлагыг ширүүн тавьж байв. Тэр үед Монголын ард элдэв татвар албанд дарагдаж ядуурч хөрөнгө хүч мөхөсдөн үгүйрч өлсгөлөн тохиолдсон хүн ихээр бий болж байв. Манжийн өртөөний албаны бас нэг уршиг бол өртөөний зүтгэх хүчний гол хэрэгсэл болох малын хүч чадал доройтон турж үхэх эмгэг авах зэрэг шалтгаанаар жил тутамд олон зуун толгой мал үхэж хоргодон, ард иргэд ядуурч байсан байна.

МАНЖИЙН ЗАХИРГААНЫ ҮЕИЙН ОРОН НУТГИЙН ӨРТӨӨ ШУУДАН

Манжийн ноёрхогчид XVII зууны сүүлч XVIII зууны эхэнд олон хошуудын засаг захиргааны газрыг байгуулж, орон нутгийн дотор харилцан нэвтрэлцэх явдлыг залгуулахын тулд тэдгээр газруудын дэргэд морин өртөөдийг нэмж байгуулжээ. Эдгээр морин өртөөд нь олон замын буухиа өртөөнөөс тусдаа байгуулагдсан бөгөөд “Орон нутгийн морин өртөө” гэж нэрлэгдэж байв. Манжийн үед орон нутагт янз бүрийн хэлбэрийн өртөөдийг байгуулсан бөгөөд уургын улааг хүртэл хэрэглэж аливаа харилцан нэвтрэлцэх явдлыг залгуулж байв. 1872 онд Түшээт хан аймгийн чуулганы дарга, олон хошууд, бусад албан газар, жагсаалын зарлага, мэдээний албыг 385 өрх хааж байсан байна. Ар Монгол дахь манжийн захиргаа, Улиастайн жанжих, Хов, хүрээний амбас, Хиагт, хүрээний заргач, шүүхийн газруудын хооронд элч, бичиг нэвтрүүлэхийн тулд орон нутгийн дотор байнгын ажиллагаатай олон тооны морин өртөөг удаа дараа байгуулж, ард олны бие, хөрөнгөөр үнэ хөлсгүйгээр албан залгуулж байв. Энэхүү орон нутгийн морин өртөөг “суман өртөө” гэх бөгөөд түүнээс салбарласан өртөөдийг “салбар”, “дамжлага”, “навч” өртөөд гэж нэрлэжээ. Өртөөний албан хаагчдыг “тахар”, “зарлага мэдээ”, “уяачин” гэх зэргээр нэрлэдэг байв. Улиастайн жанжин, хүрээний амбасаас Хар мөрний Жанжин нарын хооронд элч бичиг нэвтрүүлэхээр Халхын зүүн хязгаараас Улиастай хүртэл 74 суурь суман өртөөг байгуулжээ. Үүнийг “умард замын өртөө” гэж нэрлэжээ. Байгалийн бэрхшээл бүхий бөгөөд нутаг бэлчээр тохиромжгүй, ялангуяа ган гачиг, зуд байнга тохиолддог зарим нутаг орон буюу нэгэн өртөөнөөс олон зам чиглэлээр салбарласан элч, бичиг нэвтрүүлэхийг хүнд хатуу өртөө гэдэг байжээ. Харин нутаг бэлчээр сайтай, элч бичгийг зөвхөн хоёроос илүүгүй чиглэлээр нэвтрүүлэх ба урин дулаан улиралд залгуулах зэргийг харгалзаж байсан учир хөнгөн зөөлөн өртөө хэмээн нэрлэж, ацаг хөлсийг харилцан адилгүй их бага янз бүр олгодог байжээ.( Н.Төмөрхүү- Монгол Улсын шуудангийн түүхэн товчоон номноос )

Монгол оронд байсан Оросын худалдаачид захидал харилцаандаа ашиглаж байсан шуудангийн өдрийн тэмдэгтийн дардас:

Монгол оронд байсан Хятадын худалдаачид захидал харилцаандаа ашиглаж байсан шуудангийн өдрийн тэмдэгтийн дардас:

ТҮМТ ӨРТӨӨ

Түмт өртөө нь төв өртөө бөгөөд Нийслэл хүрээ, Улиастай хоёроос өөр газар байгаагүй байна. Түмт өртөөнд аймаг хошуудаас шилж ирүүлсэн олон бод бүхий чинээлэг баян 20 өрх айл алба хааж байжээ. Өртөөнд алба хааж байгаа өрх тус бүр бэлхнээ эмээллэх гоц сайн морь 50-аас доошгүй байх тул түмт өртөө тухайн үед нэгэн амиар 1000 морь эмээллэн гаргах чадалтай байжээ.

Өртөөнд хөдлөх хүчний хүмүүс нь: өртөөний занги 1, бичээч 1, өртөө алба хааж байгаа өрх бүрийн гэрийн эзэн түүний мэдлийн дор тус бүрд нь 2 улаач нийтдээ 62 эрэгтэй энэ Түмт өртөөнд ажиллаж байна. Түмт өртөө гэж нэрлэсэний учир бол түмэн цэрэг хөдөлгөх түүнд зориулах бэлэн түмэн агт эмээллэн мордуулах чадалтай төв өртөө гэсэн нэр бөгөөд тэр үеийн өртөө бол эрх биш цэргийн зохион байгуулалт бүхий утга чанар хадгалан байсан байна.

Мэдээлэл бэлтгэсэн: Захиргаа, удирдлагын газрын ахлах мэргэжилтэн Н.Цэвээндарь

Бусад мэдээ

Старлинк-д тусгай зөвшөөрөл олгож, Монгол орны өнцөг булан бүр өндөр хурдны интернетэд холбогдох боломж бүрдлээ

2023-07-06

Харилцаа холбооны зохицуулах хорооноос “Старлинк сервисес Монголиа” компанид Харилцаа холбооны үйлчилгээ эрхлэх болон Радио давтамж, радио давтамжийн зурвас ашиглах тусгай зөвшөөрөл олгож, өнөөдөр /2023.07.06/ гэрчилгээг гардууллаа. ЦХХХ-ны сайд Н.Учрал: Бид салбарын бизнесийн бодлогын орчинд салхи оруулж, олон улсын хөрөнгө оруулалт, ноу хауг нэвтрүүлэх боломжийг нээж, иргэд, бизнесийн байгууллагуудад харилцаа холбооны шударга, тэнцвэртэй шийдлийг хүргэхээр ажиллаж байна. Бодлого, зохицуулалтын орчин тодорхой болсонтой холбогдуулан энэ салбарын бизнесүүд үйл ажиллагаа явуулахад саадгүй болж, улмаар Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ АНУ-ын “Tesla”, “SpaceX” компанийн гүйцэтгэх захирал, “Twitter” компанийн технологи хариуцсан захирал Илон Масктай цахимаар уулзаж, ногоон технологи, сансар, мэдээллийн технологийн чиглэлээр санал солилцсон. Удалгүй Starlink Service Mongolia ХХК нь 2023 оны 6 дугаар сард ХХЗХ-д Харилцаа холбооны үйлчилгээ эрхлэх тусгай зөвшөөрөл болон сансрын үйлчилгээнд KU зурвасын радио давтамж ашиглах тусгай зөвшөөрлийн хүсэлтийг гаргасан бөгөөд ХХЗХ нь хуулийн хугацаанд үнэлгээг хийж 2023 оны 7-р сарын 4-ний хорооны хуралдаанаар 2 тусгай зөвшөөрлийг олгох шийдвэрийг гаргалаа. Ийнхүү Старлинк нам орбитын хиймэл дагуулын интернэтийн үйлчилгээг эрхлэгчдээс хамгийн түрүүнд Монгол Улсад үйл ажиллагаагаа албан ёсоор эхлэхэд бэлэн боллоо. Монгол орны хаанаас ч өндөр хурдны интернэтэд шууд холбогдох боломж бий болж байгаад нийт иргэдийнхээ өмнөөс маш их баяртай байна. Старлинк компанийн Ази номхон далайн бүсийн тусгай зөвшөөрөл болон зах зээл хариуцсан менежер Шарон Занг: Монгол улсад үйл ажиллагаа явуулах эрхээ гардан авлаа. Монгол Улсын Засгийн газар, ЦХХХ-ны сайд Н.Учралын зүгээс манайх шиг ийм компаниудад нээлттэй бизнес эрхлэх, зохистой орчинг нь бүрдүүлэхэд хурдтай, шуурхай ажилласан талархалтай байна. Мөн ХХЗХ-ныхонд баярлаж байгаагаа илэрхийлье. Бид Монгол улсын иргэдэд өндөр хурдны интернэтийн чанартай үйлчилгээ үзүүлэхийн төлөө ажиллана гэдгээ амлаж байна. Тус компани нь USA, Canada, United Kingdom, Germany, New Zealand, Australia зэрэг 50 гаруй улсад үйлчилгээгээ нэвтрүүлж, 4000 гаран хиймэл дагуулыг хөөргөн, дэлхийг хамарсан хиймэл дагуулын сүлжээг бий болгоод байна.

Нийтийн мэдээллийн тухай, Хүний хувийн мэдээлэл хамгаалах тухай хуулийн төслүүдийн талаарх нээлттэй хэлэлцүүлэг боллоо

2021-08-10

ҮЙЛ ЯВДАЛ Нийтийн мэдээллийн тухай, Хүний хувийн мэдээлэл хамгаалах тухай хуулийн төслүүдийн талаарх нээлттэй хэлэлцүүлэг боллоо 2021.08.10 Нийтийн мэдээллийн тухай, Хүний хувийн мэдээлэл хамгаалах тухай хуулийн төслүүдийн талаарх олон нийтийн хэлэлцүүлэг өнөөдөр (2021.08.10) боллоо. Танхим болон цахим хэлбэрээр болсон тус хэлэлцүүлэгт Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн Ажлын алба, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газар, яамд, агентлагууд зэрэг төрийн байгууллагын төлөөллөөс гадна Хүний эрхийн Үндэсний Комисс, Мэдээлэл холбооны операторуудын ассоциац, Программ хангамж үйлдвэрлэгчдийн холбоо, Америкийн худалдааны танхим, Нотариатын танхим, Хуульчдын холбоо, МҮХАҮТанхим зэрэг байгууллагын төлөөлөл, “МУК компьютерс” ХХК, “Бат солюшинс партнерс” тэргүүтэй аж ахуйн нэгжийн төлөөлөл, олон нийтийн төлөөлөл зэрэг 186 хүн оролцов. Хэлэлцүүлгийг Улсын Их Хурлын гишүүн, Нийтийн мэдээллийн тухай хуулийн төсөл, Хүний хувийн мэдээлэл хамгаалах тухай хуулийн төсөл, Кибер аюулгүй байдлын тухай хуулийн төсөл, Цахим гарын үсгийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн төслүүдийг Байнгын хорооны болон чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцүүлэх бэлтгэл хангах үүрэг бүхий ажлын хэсгийн ахлагч Н.Учрал нээж үг хэллээ. УИХ-ын гишүүн Н.Учрал: Төр нь иргэн бүрдээ очиж үйлчилдэг нийгмийг бүтээхийн төлөө хамтдаа хичээнгүйлэн зүтгэнэ Төслүүдийг 2021 оны тавдугаар сарын 19-ний өдөр Засгийн газраас өргөн мэдүүлсний дараа 2021 оны долдугаар сарын 4-ний өдөр Улсын Их Хурлын дарга 54 дугаар захирамжаараа хуулийн төслүүдийг Байнгын хорооны болон чуулганы нэгдсэн хуралдааны хэлэлцүүлэгт бэлтгэх үүрэг бүхий ажлын хэсгийг байгуулсныг дурдав. Ажлын хэсгийг Н.Учрал гишүүн ахалж байгаа бөгөөд бүрэлдэхүүнд Улсын Их Хурлын гишүүн Н.Алтанхуяг, П.Анужин, Э.Бат-Амгалан, Т.Доржханд, Л.Мөнхбаатар, Б.Саранчимэг, Ж.Сүхбаатар, Д.Цогтбаатар нар ажиллаж байгаа юм. Тэрбээр “Нийтийн мэдээллийн тухай хуулийн төсөл болон Хүний хувийн мэдээлэл хамгаалах тухай хуулийн төслийн талаар санал бодлоо солилцох, хуулийн төслийг илүү сайжруулах, орхигдсон асуудал байвал нэмж тусгах зорилгоор өнөөдрийн хэлэлцүүлгийг зохион байгуулж байна” гэв. Улсын Их Хурал 1995 онд Хувь хүний нууцын тухай хуулийг баталсан. Үндсэн хууль, Хувь хүний нууцын тухай хууль болон холбогдох бусад хуулиар хувь хүний нууцыг хамгаалах, зөвшөөрөлгүйгээр задруулахыг хориглосон нийтлэг зохицуулалт бий ч техник, технологийн хөгжлийн нөлөөгөөр мэдээллийг олон сувгаар хүлээн авч, дамжуулах болсонтой холбогдуулан хувь хүний нэр төр, хувийн нууцад илтэд хууль бусаар халдах явдал цөөнгүй гарах болсныг Н.Учрал гишүүн онцоллоо. Хүний хувийн нууцад зөвхөн захидал харилцаа, эрүүл мэнд, хөрөнгө, гэр бүл, хуулиар тогтоосон бусад нууцыг хамааруулахаар хувь хүний нууцыг хязгаарлагдмал хүрээнд тодорхойлсон нь бэрхшээл болж байгаа тул өнгөрсөн хугацаанд гарч ирсэн зөрчил, дутагдлыг арилгах, асуудлыг шийдвэрлэхээр хуулийг шинэчлэн батлахаар ажиллаж байгаа гэв. Хүн бүрийн мэдээлэл бүрэн хамгаалагдах, зөрчигдсөн бол хүлээх хариуцлага нь тодорхой байх эрх зүйн орчныг бий болгохоор зорьж ажиллаж байгаагаа хэллээ. Төрийн байгууллагын үйл ажиллагааны ил тод байдал, хүний нөөцийн ил тод байдал, төсөв, санхүүгийн ил тод байдал, төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авах ажиллагааны ил тод байдал сонирхсон хэн бүхэнд нээлттэй ил тод байхаар заасан Мэдээллийн ил тод байдал ба мэдээлэл авах эрхийн тухай хуулийг 2011 онд баталсан ч хэрэгжилт туйлын хангалтгүй явж ирснийг тэрбээр тэмдэглэж хэлсэн. Үргэлжлүүлэн тэрбээр “Улсын Их Хурлаас хууль батлан гаргах нь чухал хэдий ч түүнийг хэлбэрэлтгүй, нэг мөр хэрэгжүүлэх нь хамгаас чухал юм. Төрийн байгууллага, албан тушаалтан хуулиа мөрдөхгүй байгаагаас шалтгаалан хуулийн талаарх ойлголт, хандлага иргэдийн дунд унадаг, алдагддаг нь маргаангүй зүйл юм. Нийтийн мэдээллийн тухай хуулийн төслийг баталснаар төрийн байгууллагын нийтэд нээлттэй байх хуулиар хүлээсэн үүргийг хэрэгжүүлээгүй албан тушаалтанд хариуцлага тооцдог, мэдээллийн баазыг төрийн байгууллагууд шуурхай солилцдог, түүнчлэн төсөл хөтөлбөрийг үр ашгтай хэрэгжүүлдэг эрх зүйн зохицуулалтыг бий болгох учиртай” гэлээ. Монгол Улсын төрийн байгууллагууд цахим харилцаанд шилжих ажиллагааг дөрвөн үе шатад хуваан авч үзэж болох талаар Нийтийн мэдээллийн тухай хуулийн хэрэгцээ, шаардлагыг урьдчилан тандан судалсан судалгааны тайланд дурдсан байдаг аж. Тодруулбал, “Цахим засаг” үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд мэдээллийн систем, мэдээллийн санг хөгжүүлэхэд түлхүү анхаарч, төрийн үйлчилгээг цахим хэлбэрт шилжүүлэх, иргэдийн өргөдөл гомдлыг цахим хэлбэрээр авч шийдвэрлэх, төрийн үйлчилгээг цахим технологи ашиглан иргэдэд хүргэх, гамшгийн аюулыг урьдчилан мэдээлэх, шилэн данс, нэмэгдсэн өртгийн албан татварын систем хөгжүүлэх зэрэг ажлыг хийж гүйцэтгэсэн байна. Үүнээс үзэхэд төрийн байгууллагууд хоорондын цахим мэдээлэл солилцох дэд бүтэц боломжийн хэмжээнд хүрсэн байх бөгөөд харин мэдээллийг цахим хуудсандаа хариуцлагатай оруулах, лавлагаа мэдээллээр хангах, мэдээллийг үнэн зөв шуурхай оруулах, цахимаар өгсөн мэдээллийг бусад байгууллага албан тушаалтан цаасан баримтын адил хүлээн зөвшөөрдөг байх эрх зүйн зохицуулалтыг бий болгох шаардлагатай гэдгийг тэрбээр хэлэлцүүлгийг нээж хэлсэн үгэндээ онцолж байв. Мөн тэрбээр мэдээллийн технологийн эрин зуунд цахим хөгжлөөр тэргүүлэгч улс орнуудын үлгэрлэл, туулсан замналыг бид дагаж алхахдаа алдсан алдааг нь тойрч, зөв шийдлийг нь товчилж, гагцхүү Монголын нийгэм, зан заншил, хувь хүний сэтгэлгээний онцлог, нийгмийн бодит эрэлт хэрэгцээ, нөхцөл байдалд тулгуурласан бодит шийдэл, бодит дэд бүтэц, өөрсдийн гэсэн цахим хөгжлийн эко-системийг бий болгох шаардлагатай гэв. Энэ бол дан ганц төрийн үүрэг биш. Төр, хувийн хэвшил, иргэд олон нийтийн гурван талт түншлэлийн үндсэн дээр бид энэхүү өөрчлөлт, шинэчлэлтийг хийх болно хэмээлээ. Энэ цаг үед мэдээллийн технологи, мэдээллийн аюулгүй байдал, мэдээлэл солилцооны эрх зүйн цогц орчныг бүрдүүлээгүйгээр урагшлах боломжгүй гээд “Дараагийн 100 жилд Монгол Улсын хөгжлийг тодорхойлох, эдийн засгийг солонгоруулах чухал хүчин зүйлийг хамтдаа бий болгож, цаашлаад төрийн албаны хүнд суртал, чирэгдэлийг багасгаж, монгол хүн төрийн албаа царай алддаг биш, төр нь өөрөө иргэн бүрд очиж үйлчилдэг нийгмийг бүтээхийн төлөө Та бүгд маань гар бие оролцон, хичээнгүйлэн зүтгэнэ гэдэгт эргэлзэхгүй байна” гэв. Ийнхүү хэлэлцүүлэг эхэлсэн бөгөөд Нийтийн мэдээллийн тухай хуулийн төслийн талаар Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Б.Баасандорж танилцууллаа. Төрийн байгууллага, төрийн болон орон нутгийн өмчит, төрийн болон орон нутгийн өмчийн оролцоотой хувийн эрх зүйн хуулийн этгээд, хууль, эсхүл гэрээний үндсэн дээр төрийн байгууллагын тодорхой чиг үүргийг гүйцэтгэж байгаа этгээд, олон нийтийн радио, телевиз, улс төрийн нам нь нийтийн мэдээлэл хариуцагч байхаар төсөлд тусгасан байна. Тодруулбал, зөвхөн төр мэдээлэл хариуцагч биш гэдгийг онцолж байв. Жишээлбэл, хүний хувийн мэдээллийг эзнийх нь зөвшөөрлөөр хадгалж, ашиглаж боломжтой. Төрийн болон бусад байгууллага цахим орчинд мэдээлэл солилцох, хадгалах, ашиглах, дамжуулах харилцааг зохицуулахаар Нийтийн мэдээллийн тухай хуулийн төслийг боловсруулсан байна Нийтийн мэдээллийг нээлттэй, хязгаарлалттай, хаалттай гэж ангилахаар төсөлд тусгасан гэдгийг тэрбээр онцолж, тус бүрд нь тайлбарлав. Хуульд ил тод, нээлттэй байхаар заасан, эсхүл хязгаарлалттай болон хаалттай мэдээлэлд хамаарахгүй мэдээллийг нээлттэй мэдээлэл гэж үзэх бол танилцах, ашиглахад хуулиар хязгаарлалт тогтоосон албаны нууц болон хүн, хуулийн этгээдэд хамаарах мэдээллийг хязгаарлалттай мэдээлэл гэж төсөлд тодорхойлжээ. Харин хуульд хаалттай байхаар заасан, эсхүл төрийн нууцад хамаарах мэдээллийг хаалттай мэдээлэл гэж үзэх юм байна. Хувь иргэн мэдээллийнхээ эзэн байх бөгөөд

Мэдээлэл технологийн үйлдвэрлэлийг нэгдсэн бодлогоор дэмжинэ

2024-05-15

Мэдээллийн технологийн үндэсний үйлдвэрлэлийн олон улсад өрсөлдөх чадамжийг сайжруулах, эдийн засагт үзүүлэх үр өгөөжийг дэмжих, хөдөлмөрийн зах зээл дэх шинэ ажлын байрыг нэмэгдүүлэх, инновацыг хөгжүүлэх зорилгоор Монгол Улсын Засгийн газраас Мэдээллийн технологийн үйлдвэрлэлийг дэмжих тухай анхдагч хуулийн төслийг санаачлан боловсруулж энэ хаврын чуулганаар хэлэлцүүлэхээр бэлтгэл ажлыг хангаж байна. Энэ хүрээнд хуулийн төслийн боловсруулалтыг сайжруулах, харилцаа холбоо, мэдээллийн технологийн салбарын мэргэжилтэн, гарааны бизнес эрхлэгч, аж ахуйн нэгж, байгууллагын төлөөлөл, инженер, технологийн ажилтнуудын дуу хоолойг сонсох, тэдний саналыг авах зорилгоор хуулийн төслийн хэлэлцүүлгийг зохион байгууллаа. Мэдээллийн технологийн салбарын бие даасан хууль эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох бидний санаачилга, зүтгэлийг дэмжиж байгаа Монгол Улсын Их Хурлын дарга Гомбожавын Занданшатар танд талархаж байна. Олон жил зохицуулалтгүй явсан IT салбарынхаа ирээдүйн хөгжилд санаа тавьж, алсын хараагаа илэрхийлж, зорилгоо нэгтгэн дуу хоолойгоо өргөж буй төр, хувийн хэвшлийн төлөөллүүддээ баярлалаа. Өнөөдөр Монгол хүний мэдлэг оюун дэлхийд үнэлэгдэж, мэдээлэл технологийн инженерүүд эдийн засгийн өндөр үнэлгээтэй дэлхийн том компаниудад ажиллаж, их дээд сургуулиудад багшилж байна. Бүс нутгийн орнууд болох Казахстан, Киргизстан, Узбекстан зэрэг улсад манай салбарын залуучууд нутагшиж амжилттай экспорт хийж байна. E-Mongolia, E-Barimt, Хурдан цэг зэрэг төрийн үйлчилгээний цахим шилжилт дэлхийн өнцөг булан бүрт жишиг болж, олон улсын шагналуудыг удаа дараалан хүртэж байна. Энэ амжилтаа бид бататгаж, Монголдоо чадварлаг залуучуудаа тогтоох, мэдээллийн технологийн салбарыг хөгжүүлж, байгалийн шавхагдах баялаг дууссаны дараа эдийн засагт бодитой хувь нэмэр оруулж, нүүрс зэсийг орлох чадвартай үйлдвэрийн шинэ салбарыг өнөөдрөөс хөл дээр нь босгож, ирээдүй хойч үедээ ажилтай, орлоготой, тогтвортой хөгжилтэй улсыг өвлүүлэн үлдээхэд өнөөдрөөс анхаарах ёстой. Мэдээллийн технологийн үйлдвэрлэлийг дэмжих хуулийн төсөлд тусгагдсан зарчмын шинжтэй гол зохицуулалт нь: Хиймэл оюун ухаан, их өгөгдөл, сансар судлал зэрэг дэвшилтэт технологийн хөгжлийг түлхүү дэмжиж, энэ чиглэлийн хүний нөөц бэлтгэх, судалгаа шинжилгээг хөгжүүлэх, мэдээлэл технологийн компаниудыг татварын болон татварын бус хэлбэрээр төрөөс нэгдсэн бодлогоор дэмжинэ. Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар, нийгмийн даатгалын шимтгэлийн хөнгөлөлт, чөлөөлөлт, оюуны өмчийн шагнал урамшуулал, грант олгоно. Мэдээллийн технологийн дэмжлэг үзүүлэх виртуал бүс байгуулж, гадаад дотоодын технологийн компаниуд, хөрөнгө оруулагчдыг бүртгэж, олон улсад гарах зорилготой бүс нутгийн хэмжээний мэдээлэл технологийн хаб байгуулна. Хиймэл оюун ухаан, их өгөгдөл, сансрын үйлдвэрлэлийн дэвшилтэт технологид суурилсан сэндбоксын орчин бий болгоно. Мэдээллийн технологийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ, гарааны компанийн зах зээлийн үнэлгээг Сангийн яам, Монголын мэргэшсэн үнэлгээчдийн институттэй хамтран хийж эдийн засгийн эргэлтэнд оруулахад дэмжлэг үзүүлнэ. Монгол Улс нь мэдээллийн технологийн үйлдвэрлэлийг эдийн засагт үзүүлэх үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх замаар цахим эдийн засгийг дэмжиж, хөдөлмөрийн зах зээл дахь шинэ ажлын байрыг нэмэгдүүлэх юм.